Hvað kostar réttlæti?

Í fyrirlestri  um refsilöggfjöf hér í Kanada kom upp umræða um  50 ára gamalt morðmál, sem mér fannst áhugavert fyrir margar sakir, aðallega þó þessar:

1.       1.  Málið var aðalkveikjan á því að dauðarefsing var afnumin í Kanada árið 1976 og skyldurefsing   lífstíðarfangelsi   25 ár fyrir morð af yfirlögðu ráði (1.gráða) sett í staðinn.

2.         2.   Réttarmorð viðurkennt  og sýknun útgefin 48 árum eftir að dómur var kveðinn upp.  Sakborningur, sem var aðeins  14 ára þegar hann var dæmdur,  hélt stöðugt fram sakleysi sínu allan tímann, sem er ákveðin skírskotun til Geirfinns og Guðmundarmálsins. 

3.          3.  Skaða- og miskabætur ákvarðaðar 6,5 milljón dollara ( 740 milljónir ÍSK)

 

 

Málsatvik:

Þann 30.september 1959, eftir aðeins 6 tíma umhugsun, dæmdi kviðdómur í Ontario,  Kanada hinn 14 ára gamla Steven Truscott sekan um nauðgun og morð á 12 ára skólasystur sinni.   Dómarinn kvað upp um dauðarefsingu með hengingu, sem skyldi  verða framfylgt  þann 8. Desember 1959.    Í fjóra mánuði lifði  Truscott  í skugga dauðarefsingar og minntist þess að hafa hrokkið við að heyra hamarshögg úti fyrir, sannfærður um að verið væri að smíða aftökupallinn.  Málinu var áfrýjað og dómurinn mildaður í lífstíðarfangelsi.  Tíu árum síðar, eftir óaðfinnanlega hegðun í fangelsi   var hann látinn laus til reynslu, 24 ára gamall.    Steven  skipti um nafn, gifti sig, eignaðist þrjú börn og vann í myllu og reyndi umfram allt að lifa lífinu undir „radar“, en hélt ávallt fram sakleysi sínu. 

Ný von:

Í sjónvarpsþætti  „Fifth Estate“  árið 2000 sem stýrður var af rannsóknarblaðakonunni  Julian Sher; var efasemdum um fullnægjandi rannsókn málsins settar fram, auk nýrra sönnunargagna og vitnisburða sem voru ekki  tekin til greina í réttarhöldum.  Í kjölfarið skrifaði Julian bók um málið sem bar nafnið:   Þar til þú deyrð   e: „Until you are dead“

Sjónvarpsþátturinn vakti upp vaxandi óróa og umtal á meðal almennings, en það var ekki fyrr en  árið 2004 sem málið var tekið upp af samtökum sem berjast fyrir endurupptöku á málum gagnvart þeim sem dæmdir hafa verið ranglega.     

e: Association in Defence of the Wrongfully Convicted.

 

 

 

 

Sönnunargögn ógild:

Málið var síðan tekið upp að nýju fyrir dómstólum í lok ágúst 2007 – 48 árum eftir að dæmt var í því upphaflega.    Í endurupptöku málsins, voru öll sönnunargögn dæmd ógild  eða ónægjanleg og yfirlýsing  gefin  að „réttarmorð“  e: miscarriage of justice hefði verið framið og Steven var sýknaður að fullu.   

Lík litlu stúlkunnar var meira að segja grafið upp til að freista þess að finna DNA, án árangurs.  Þó var það framþróun í ýmsum vísindum m.a. þeim sem áætla dauðastund út frá ástandi líffæra, innihald maga og fleira, sem átti stóran þátt í að áður úrskurðuð dauðastund var véfengd,  og þar með möguleiki Stevens til að fremja morðið útilokuð eða ósönnuð.

Fyrir þá sem áhuga hafa á að lesa nánar um þennan ógildingardóm  og grundvöll hans þá er slóðin hér:  http://www.ontariocourts.on.ca/decisions/2007/august/2007ONCA0575.htm      

 

Verðmiði réttlætis:

 

Þar sem ég stunda nú nám  í „forensic  accounting“ og  eitt af verkefnum réttarendurskoðunar er að meta  og reikna út skaðabætur  í „ hvað ef “ aðstæðum, er áhugavert  að skoða hvaða rök og réttlæting  liggja til grundvallar þegar svona skaðabætur eru reiknaðar og ákvarðaðar.   Skaðinn felst í töpuðum tækifærum , atvinnutekjum og  beinum kostnaði  t.d. læknis- og lögfræðikostnaði .    Bætur vegna miska  eru huglægar og óútreiknanlegar  og því eru slíkar bætur jafnan ákvarðaðar einhliða af dómara.  Í mörgum umdæmum er settur hámarksverðmiði á bætur  vegna rangra sakagifta.  Í Wisconsin er upphæðin $ 25.000 fyrir hvert ár í fangelsi , í Suður-Carolínu $ 300.000 á ári og Ohio eru bæturnar $ 100.000 á ári  fyrir þá sem hafa verið dæmdir saklausir til dauða en $ 50.000 á ári fyrir aðra.

Í óháðri sérfræðingaskýrslu, frá 28. Mars 2008 og lág til grundvallar ákvörðunar um skaða og miskabætur,  kom vel fram hvílíkum erfiðleikum það var bundið að  „reikna út“ skaðann:

„ Steven Truscott var hreinsaður af öllum ákærum næstum fimmtíu árum eftir að hann var dæmdur til dauða aðeins 14 ára gamall.  Hann hefur lifað lífinu, framfleytt fjölskyldu og átt langan og farsælan starfsferil .  Hann er nú að komast á eftirlaunaaldur.  Staðreyndin er sú að engin peningafjárhæð getur komið í staðinn fyrir töpuðu árin, töpuðu tækifærin eða bætt fyrir skaðann af völdum réttarmorðs.  Að mínu áliti ætti megin markmið við mat á skaðabótum að vera að tryggja þægindi og fjárhagslegt öryggi til æviloka, auk þess að hann geti séð  fyrir fjölskyldu sinni eins og honum þykir henta.“

Steven mat sjálfur   að skaðabætur vegna tapaðra atvinnutekna væri á bilinu $ 1,5 til $3,3 milljónir, og byggði mat sitt  á því að hann hefði starfað sem atvinnuflugmaður, ef hann hefði ekki verið ranglega sakfelldur.

Sérfræðingurinn, sem gat ómögulega staðfest útreikninga um tapaða innkomu byggða á spádómum um starfsgrein eða laun, sem Steven hefði hugsanlega fengið,  vildi frekar nálgast málið út frá heildar skaðabótum, sem tækju bæði til skaða-og miskabóta. 

Heildarfjárhæð skyldi endurspegla bætur vegna  harðneskju  af völdum  rangrar sakfellingar, en auk þess vera opinber viðurkenning á alvarleika skaða og miska sem hann þurfti að þola. 

Á sama tíma yrði viðurkennt að harðræðið væri í raun óbætanlegt í peningum.   Farið var yfir allar staðreyndir málsins, einkum með tilliti til þess harðræðis sem fólst í því að vera 14 ára lokaður inn í klefa, dæmdur til hengingar , sem  síðar var breytt í lífstíðardóm, eftir að aftöku hafði einu sinni verið frestað .   Rakin var samanburður við önnur skaðabótamál, þrátt fyrir að ekkert mál væri í raun sambærilegt   og síðan var talan $ 6,5 milljón sett fram sem skoðun sérfræðingsins um heildarbætur,  dómstóllinn félst á þessa skoðun og greiddi bætur. Ákæruvaldið áfrýjaði ekki en baðst afsökunnar.

 

Afstætt mat

Mat á miskabótum er ávallt afstætt og litast kannski fyrst og fremst af umhverfi,  aðstæðum og gildismati  þar sem brotið er framið.  Í Breiðavíkurmálinu voru bætur til fórnarlamba á bilinu 500þúsund til 2 milljónir, á meðan bætur í sambærilegum  málum  í Noregi hefðu verið 15 milljónir.  Hugsanlegt umfang  skaða og miskabóta, mega samt aldrei verða til þess að endurupptaka mála er hafnað, þrátt fyrir að flestir sjái augljósa og knýjandi þörf  fyrir endurupptöku ,    eins og í þessu svokallaða Geirfinns og Guðmundarmáli.   

Niðurstaða rannsóknar á rannsókninni í því máli  verður vonandi lóð á vogarskál hinnar blindu réttlætisgyðju.